Заңды мәртебесі және құрылу тарихы
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы республикалық мемлекеттік мекемесі нысанынды заңды тұлға мәртебесіне ие. Қазақстан Республикасы Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті мемлекеттік басқару органы, сондай-ақ оған қатысты мемлекеттік мекеменің мүлкіне қатысты құқық субъектісінің функцияларын жүзеге асыратын орган болып табылады.
1981-1985 жылдар аралығында қорықтың ғылыми негіздемесін әзірлеуге бағытталған кешенді зерттеулер жүргізілді. Қаратау МӨЗ жоспарлау жобасын қайта тексеру және түзету 1998 жылы "Экопроект-лтд" ЖШС Қазақстан Республикасы Экология және биоресурстар министрлігінің тапсырмасы бойынша жүргізілді.
2002 жылы Батыс Тянь-шань аймағының солтүстік-батыс бөлігінің биоалуантүрлілігін сақтау жөніндегі Жаһандық Экологиялық Қордың (ГЭФ/БҰҰДБ) Орталық Азия трансшекаралық жобасына, Қаратау қорығын құру үшін Сырдариялық-Қаратау жоталарының төмен таулы-орта таулы жүйесіне қосу туралы шешім қабылданды.
Қорық "Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы" мемлекеттік мекемесін құру туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 1 наурыздағы № 249 қаулысымен ұйымдастырылды.
Қаратау қорығының құрылу мақсаты
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы Қаратау арқарының популяциясын және Сырдариялық-Қаратауының орталық бөлігіндегі өсімдіктердің таркөлемді эндемдік түрлерін сақтау мақсатында құрылған. Сырдариялық Қаратау өсімдік жамылғысының ерекшелігіне, өсімдіктер мен жануарлардың эндемді, сирек кездесетін түрлерінің көптігіне байланысты Қазақстанның ең қызықты және бірегей аудандарының бірі ретінде бұрыннан белгілі болған. Ежелгі Жерорта теңізі ландшафттарының таралуы бар бұл таулы елде ерекше компоненттері, ерекше флористикалық-фауналық құрамы және ценотикалық әртүрлілігі бар табиғи экожүйелердің өзіндік жиынтығы бар, тек Қаратауда арқардың түрастысының бірі - Қаратау арқарының сирек кездесетін және жойылып бара жатқан популяциясы бар. Қорық құрылғанға дейін Қаратау арқары жойылып кетудің шегінде болды.
Қаратау жотасының бірегей табиғи кешендерін қорғау және табиғи молықтырудағы жоғары жетістіктердің, сондай-ақ бірегейлігін, репрезентативтілігін және экологиялық маңыздылығын мойындаудың нәтижесінде 2017 жылғы 14 маусымда Халықаралық үйлестіру кеңесінің 29-шы сессиясында ЮНЕСКО-ның «Адам және биосфера» бағдарламасына сәйкес Қаратау қорығы ЮНЕСКО-ның биосфералық резерваты ретінде халықаралық статусына ие болды.
Қаратау МТҚ-ның орналасқан жері. Қаратау МТҚ Батыс Тянь–Шаньның солтүстік-батыс мүйізі болып табылатын Қаратау жотасының орталық бөлігінде орналасқан. Әкімшілік жағынан қорық Түркістан облысында, Түркістан қаласы қалалық әкімшілігінің аумағында орналасқан. Қаратау таулары Мойынқұм, Қызылқұм, Бетпақ Дала шөлдерімен шектеседі.
Қорықтың орталық ғимараты Түркістан қаласынан 26 шақырым жерде, Кентау қаласында орналасқан. Кентау және Түркістан қалалары автомобиль жолымен байланысты. Кеңсені аудан және облыс орталықтарымен жергілікті маңызы бар асфальтталған жол байланыстырады.
Қорық. Қорықтың ауданы 34300 га. Қорық 2 учаскеден тұрады: Танбалытас және Бессаз. Қорғау аймағының ауданы - 17490 га, резервтік жерлердің ауданы-5700 га.
Қорықтың физикалық-географиялық сипаттамасы
Климаты. Қаратау жотасының климаты тұтастай алғанда күрт континенталды, құрғақ, таулардың тереңдігінде жұмсартылған, ауа температурасының тәуліктік және маусымдық ауытқулары үлкен. Бұл жағдайда климат түзетін факторлардың жиынтығы бұлтсыз күндер көп болатын ыстық, құрғақ ауа-райының басым болуына әкеледі. Температураның абсолютті минимумы – солтүстік бөлігінде -30 0 С (Сызған) және оңтүстік бөлігінде –350 С (Хантағы, Біресік) жетеді. Шілде-тамыз айларында жазғы температураның абсолютті максимумдары тау асты жазықтарында + 420 С, + 450 С, кейде + 480 С дейін жетеді. Көктем жылы, өте ылғалды, жазы өте құрғақ, орташа ыстық және ұзақ, күз жылы және орташа құрғақ, қысы ылғалды, суық орташа қысқа және орташа. Оңтүстік макросклон мен солтүстіктің макросклонның климаттық жағдайлары мен температуралық режимдерінде, яғни Таңбалытас пен Бессаз учаскелері арасында айырмашылық бар. Созақ ауданының климаты қатал, қысы суық.
Рельеф. Қаратау тау жүйесі 420 км-ге созылады және Тянь-Шань тауының солтүстік-батыс бөлігі болып табылады. Қаратау өңірінің оңтүстіктен солтүстікке қарай едәуір созылуына, оның екі күрт әр түрлі шөлді аумақтар – Сырдария-Қызылқұм және Бетпақдала-Мойынқұмқұм арасындағы шекаралық жағдайына, сондай-ақ оның әртүрлі учаскелерінің жақын маңдағы немесе батыс Тянь-Шань биік тауларынан едәуір қашықтықта орналасуына байланысты Қаратаудың учаскелері бір-бірінен және өсімдіктер қауымдастығының жиынтығынан, тіпті тік зоналық сызбалардан айтарлықтай ерекшеленеді.
Мыңжылқы тауының аймағындағы ең биік нүкте-Бессаз шыңы теңіз деңгейінен 2176 м биіктікте орналасқан, ең төменгі нүкте тау етектерінде 350-500 м (теңіз деңгейінен 700 м биіктікте) белгіленген. Солтүстік және Оңтүстік макросклондар жақсы ажыратылған.
Геология. Сырдария Қаратауы - аласа таулар жүйесі, олар жиі бөлініп, бөлшектенеді. Қаратау таулары негізінен кембрийге дейінгі және палеозой шөгінділерінен, ал оның етектері палеоген және неоген шөгінділерінен тұрады. Қаратауда Орталық Азиядағы ең көне Кембрий тақтатас формациялары келтірілген. Қорық аумағында пайдалы қазбалар кен орындары жоқ.
Топырақ. Аймақтың топырақ жамылғысы әртүрлі. Орталық Қаратауды қоршап тұрған тау етектеріндегі тегістіктерде оңтүстік–батысынан солтүстік сарғыш түсті сұр топырақты, ал оңтүстікке қарай оңтүстіктік сұр топыраққа ауысады. Қаратау тауында таулық, кәдімгі сұр топырақ кең таралған, ал жоғарғы гипсометриялық деңгейде таулық ашық қызғылт және қою қызғылт топырақтары таралған.
Гидрологиясы
Жотаның солтүстік-шығыс баурайы тік әрі енсіз, оңтүстік батысы жайпақ әрі енді, бір-біріне параллель, бір-бірінен ара қашықтары 5-6 км болатын, негізгі бағыттары солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қараған өзен аңғарларымен тілімделген. Оңтүстік-батыс баурайларының еңістігі-80, солтүстік-шығысынікі 300. Өзен аңғарлары аллювиалды тұнба қабаттарымен толған. Қаратау жотасында орман алқаптары толығымен жоқ, тек өзен аңғарларының тау ішіндегі бөлігі мен таудың солтүстік баурайларында бұталар мен ұсақ ағашты ормандар таралған.
Сырдарья өзенінің бассейніне жататын Байылдыр, Біресік, Хантағы өзендері қорықтың негізгі су жүйелері болып саналады. Бұлардан басқа қорық аумағында Балтабай, Жыңғылшық, Балаөзен, Қараөзен, Түйетас, Құрсай, Талдыбұлақ сияқты кіші өзендер бар. Бірақ, бұл өзеншелердің суы уақытша ғана болады. Негізінен суы жерге сіңіп, буланып кетеді. Тек тау ішіндегі бөлігінде ғана, бұлақ көздері бар жерлерде суы сақталады.
Мемлекеттік табиғи-қорық қорының бірегей объектілеріне Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 18 қарашадағы № 1212 қаулысымен бекітілген Қаратау қорығының аумағында орналасқан Келіншектау, Мыңжылқы тауы, Аққұз үстірті, Жылағаната үңгірі, Балағайып үңгірі, Бестоғай шатқалындығы үңгір, Шарқойлы үңгірі, Қазанбұлақ бұлағы, Тастыңбауы шатқалы жатады.
Тарихи-мәдени мұра нысандарына: Таңбалытас, Тасшарбақ, Қызылшүнейік, мықтар қорымы, Арланды үңгірі, Бабалы сарқырамасы, Шайтантас, Тектұрмас I, Тектұрмас II жатады.
