Қазақстанның территориясында ерекше ландшафттық кешендердің - шөлдерден таулы жерлерге дейін және ішкі теңіздердің экожүйелерінің жиынтығы бар. Орталық Азия аумағында құпияларымен қызықтыратын, Ұлы Тянь-Шань жүйесінің батыс бөлігі болып табылатын – Сырдариялық Қаратаудан басқа ешбір аймақ жоқ шығар. Сырдариялық Қаратау ежелгі өсімдіктердің ерекшелігімен, эндемикалық, өсімдіктер мен жануарлардың сирек кездесетін түрлерімен Қазақстанның ең қызықты және ерекше аймақтарының бірі ретінде ертеден-ақ белгілі. Ежелгі Жерорта теңізінің ландшафттары таралған бұл таулы жүйеде ерекше компоненттері мен флоралық және фауналық құрамы әртүрлі ерекше табиғи экожүйелер жиынтығы бар. Тек Қаратауда кездесетін сирек және құрып кету қаупі бар арқардың түрастыларының бірі – Қаратаудың эндемигі – қаратау арқары. Қорық құрылған кезде Қаратау арқары жойылу қаупінде еді. Қаратау арқарларының популяциясын және Сырдариялық Қаратаудың орталық бөлігінде эндемикалық түрлердің жергілікті өсетін жерлерін сақтау үшін Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы құрылды. Қорықтың аумағы шағын, ауданы 34300 га, бірақ таулы жүйесімен ерекшеленеді. Сырдариялық Қаратаудың барлық жерінде дерлік бір жотаны ажырату мүмкін емес, тек биік тау сілемі Мыңжылқы аймағында Бессаз шыңы теңіз деңгейінен 2176 метрге жетеді. Жота бойында жондар - тегіс беткейлер анық айқын көрінеді. Жотаның солтүстік-шығыс бөлігі биік құзды болып келеді, ал оңтүстік-батыс бөлігі тегіс әрі кең және олардың әрқайсысы бір-біріне паралель, ара қашықтықтары 5-6 км болатын, негізгі бағыттары солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қараған өзен сайларымен бөлінген. Қаратау жотасы толықтай ормандардың жоқтығымен, тек өзен аңғарлары мен таулардың солтүстік беткейлерінде ғана ағаш-бұталы өсімдіктердің болуымен сипатталады. Сырдарья өзенінің бассейніне жататын Байылдыр, Біресік, Хантағы өзендері қорықтың негізгі су тамырлары болып саналады. Бұлардан басқа қорық аумағында Балтабай, Жыңғылшық, Балаөзен, Қараөзен, Түйетас, Құрсай, Талдыбұлақ сияқты кіші өзендер бар. Бірақ, бұл өзеншелердің суы уақытша ғана болады. Негізінен суы жерге сіңіп, буланып кетеді. Тек тау ішіндегі бөлігінде ғана, бұлақ көздері бар жерлерде суы сақталады. Өзен аңғарлары тау арасынан шыға берістерінде кеңейіп 200-300 метрге дейін жетеді, табанының еңістігі азаяды да беткейлері жайпақтанады. Бұл өзендердің ұзындығы 25-110 км-дей болады.
Тау ландшафттары әртүрлі өсімдіктер жамылғысына ие. Таулардың флорасы мен өсімдіктер жамылғысы байлығының өзіндік ерекшелігінің себебі таудың экологиясының және тау жыныстарының күрделі рельефті, әрі литологиялық құрамының әртүрлілігімен сипатталады. Тау құрылымының басқа аумақтардан оқшаулануы онда эндемиктердің және реликтердің өмір сүруіне жағдай туғызады. Осылайша, Қаратау қорығының аумағында 131 эндемді өсімдік өседі, олардың 85 түрі ежелгі реликті өсімдіктер. Омыртқасыздардың арасында эндемдердің 37 түрі бар, олардың 19-ы - Қаратау эндемдері, ал бұл анықталған эндемді түрлердің жалпы санының жартысынан көбі (51,3%) болып табылады. Бұл көрсеткіштер қорғалатын аймақтың бірегейлігі мен өзіндік ерекшелігін растайды және қорықтың флорасы мен фаунасын әрі қарай зерттеуге негіз береді.
Қаратау қорығының директоры
С.А. Менлибеков
Жыл сайын жаңа жыл мейрамы жақындағаннан бастап қылқан жапырақтыларға қауіп төне бастайды.Бұл әсіресе, орманшылар үшін мазасыз кезең, себебі бір күндік қызық үшін орман сәнін отайтындардың саны көбейеді.Мұның алдын алу үшін осы кезеңде елімізде күзет күшейтіліп, қорықшылар күні-түні орман ішін торуылдайды.
Күнгей мен теріскейді бөліп тұрған қарт Қаратауда мекен етіп келе жатқан бірегей эндем - Қаратау арқары, көрсең көзің тоймайтын ғажап аң. Қорық құрылғанға дейін бұл жануардың саны жойылып кету қауіпі деңгейіне жеткен. Қаратау қорығы құрылған жылы небәрі 38 бас арқардан қазіргі таңда 1317 басқа жетіп отыр.
Каратауский аркар – один из самых уникальных из 5 видов архаров, встречающихся в Казахстане. Во-первых, это эндемик хребта Каратау, во-вторых, самый мелкий среди архаров, встречающихся в Казахстане, темно-коричневого цвета, череп небольшой, рога крепкие, складчатые (рога самок тонкие и короткие).
С момента образования Каратауского заповедника научными сотрудниками отдела науки, информации и мониторинга постоянно ведутся наблюдения за ними. Помимо ежегодного учета, согласно плана научного отдела нами проводятся научные экспедиции. Наша текущая задача – следить за динамикой их роста, путями миграции, определение их пастбищ по сезону, изучение состава корма и трав.
В ходе одной из таких научно-исследовательских экспедиций 3 марта 2024 года в ущелье Казанбулак были отмечены интересные факты. В 11:05 мы заметили 10 самок, поднимающихся из оврага. Мы сразу спустились к реке, незаметно обошли их и наблюдали за ними. В этот момент мы насчитали 12 голов, и как только мы подошли, чтобы сфотографировать, они нас заметили. В этот момент они спустились в ущелье и через некоторое время вернулись обратно. В 11:55 мы отправились в направлении, куда ушли самки, и увидели группу, пасущуюся на расстоянии около 500 метров. Один из них лежал, а остальные свободно паслись. Мы спустились вниз и продолжили путь, где обнаружили, что группа архаров рассредоточилась и пошла в направлении группы, за которой мы следовали. И от той группы осталась одна самка, которая позже присоединилась к общей группе. О стаде или группе архаров у всех разные мнения. Например, П.И. Вайнберг (1984) и А.П. Бербер (2007) считают, что стадо или группа — это два и более животных, которые должны двигаться вместе на расстоянии не более 200 метров. Мы также придерживаемся этого мнения. Поэтому у архаров нет преданности одной группе, как, например, у волков. Если они по какой-то причине покидают свое стадо, то присоединяются к следующему стаду и становятся его полноценными членами. Благодаря мониторинговым наблюдениям, выявляются множество новых и интересных фактов. Путем проведения качественных мониторинговых работ изучается их поведение в естественной среде и эти данные будут использованы в процессе сохранения и приумножения мест концентрации Каратауского архара в будущем.
Е.Сембиев
Научный сотрудник отдела науки, информации и мониторинга Каратауского заповедника
Среди горных систем Центральной Азии Сырдарьинский Каратау является одним из центров высокого эндемизма. Представители многих видов животных являются обитателями этого региона, которая обширна и богата своей природой . Хребет Каратау – один из древнейших и красивых природных ландшафтов. Этот регион богат археологическими и этнографическими памятниками. Флора и фауна заповедника богата своим разнообразием.
Абдурасулова Л.С.
Начальник отдела науки, информации и мониторинга РГУ
«Каратауский государственный природный заповедник», кандидат биологических наук
г. Кентау, luiza_karatau@mail.ru
В этом году Каратаускому государственному природному заповеднику исполняется 20 лет, который был создан постановлением Правительства РК от 1 марта 2004 года № 249 в рамках Центральноазиатского Трансграничного проекта ГЭФ/ПРООН по сохранению биоразнообразия Западного Тянь-Шаня.
Видовое разнообразие энтомофауны Каратауского государственного природного заповедника, да и в целом Каратауского хребта остается малоизученной. Итоги научных изысканий в природных комплексах заповедника показали, что на его территории встречаются интереснейшие представители, в том числе очень редкие, уникальные, занесенные в Красную книгу виды энтомофауны. Самый богатейший тип Членистоногих по видовому составу насчитывает более 1,5 млн. видов. Часто мы не замечаем мириады этих маленьких жителей планеты, роль которых как редуцентов огромна и незаменима по выполняемым функциям. Стоит только пристально вглядеться в многонаселенный мир крошечных существ, как начинаешь понимать, насколько они украшают окружающий нас мир.